Kayıt dışılık oranı bugün yüzde 34 seviyesinde. Bu, yaklaşık 10 milyon kişinin hâlâ bir sosyal güvenlik kuruluşuna bağlı olmadan çalıştığını gösteriyor. Kayıt dışı istihdam en çok kadınları vuruyor. Neredeyse çalışan her iki kadından biri resmi kayıtlarda yok.
Kayıt dışı istihdam, son yıllardaki tüm mücadeleye rağmen hâlâ büyük bir sorun olarak karşımızda. 2000 yılında yüzde 50’yi aşan kayıt dışılık oranı bugün yüzde 34 seviyesinde. Bu, yaklaşık 10 milyon kişinin hâlâ bir sosyal güvenlik kuruluşuna bağlı olmadan çalıştığını gösteriyor. Yani, çalışıyorlar ama sağlık sigortası, tazminat, izin ve emeklilik gibi güvencelerden yoksunlar.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) temmuz ayı iş gücü istatistiklerine göre en fazla kayıt dışı istihdam tarımda. Oranı yüzde 82,2. Geçen yıla göre de 0,1 puanlık artış gösterdi. Tarım ve ücretsiz aile işçiliği kayıt dışılığı yükselten bir etken. Ama daha vahimi, kentte ücretli ve yevmiyeli çalışanlar arasında güvencesiz çalışma oranı hiç de düşük değil. Ücretli çalışanların neredeyse yüzde 19’u da kayıt dışı.
Kayıt dışı istihdam en çok kadınları vuruyor
Güvencesiz istihdam en çok kadınları vuruyor. Çalışan kadınların yüzde 46’ya yakını resmi kayıtlarda yok. Yani, neredeyse çalışan her iki kadından biri kayıt dışı. Ne sigortaları ne emeklilikleri var. Erkeklerde bu oran yüzde 29 seviyesinde. Kadınların en çok güvencesiz çalıştığı alan tarım. Tarımda kayıtlı çalışan kadın bulmak neredeyse imkânsız, her 100 kadından 94’ü kayıt dışı.
"Erkek sigortalı olsun da kadın olmasa da olur"
Kocaeli Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Öğretim Üyesi Doç. Dr. Aziz Çelik’e göre iş gücü piyasasında kırılgan katmanlar var. Kadınlar, gençler ve göçmelerin daha mağdur olduğunu söyleyen Çelik, "Bunlar özel olarak korunması gerekenler arasında. Kadınlar iş gücü piyasasına girmek ve çıkmak konusunda daha esnek kabul ediliyor. Erkek geliri sağlayan, kadın yan geliri sağlayan olarak görülüyor. Erkek sigortalı olduğunda kadın olmasa da olur gibi bir fikir var" diye konuşuyor.
İşten çıkarmalarda liste başılar
Kayıt dışı istihdamdakilerin kazandığı ücretlerle ilgili bir veri yok. Ancak Çelik’e göre çoğu zaman asgari ücretin altında kazandıklarını söylemek mümkün:
"Kayıt dışılığın nedenlerinden biri, iş veren için ücret maliyeti. Vergi ve sigortasını ödeyecek durumda olsa bu yola başvurmaz."
Ayrıca kayıt dışı istihdam da çalışmak zorunda olanlar, tazminat hakları da olmadığı için işten çıkarılmalarda hep listenin başındalar.
"Alınması gereken çok yol var"
Kayıt dışı istihdam küresel ölçekte de sorun. AB ülkelerinde de bu sorunun olduğunu ancak kayıt dışı istihdam ortalamasının yüzde 10-11 civarında olduğunu söyleyen Çelik, Türkiye’de bu durumun üç misli olduğunu belirtiyor. Kayıt dışı istihdamın son yıllarda azaldığını, denetimlerin de arttığını anlatan Çelik daha alınması gereken çok yol olduğunun da altını çiziyor:
"Ücretlerin bankaya yatırılması konusunda getirilen yükümlülükler kayıt dışılığı önemli ölçüde düşürdü. İdari tedbirler ve ekonomik dönüşümle kayıt dışılığı azaltmak mümkün. Ayrıca sendikalar kayıt dışılığı önlemede önemli bir aktör. Ancak çok düşük sendikalaşma oranı var. Özel sektörde yüzde
4 civarında. Denetimde de yetersizlikler oluyor. Sigortasız çalıştırmanın, çeşitli cezaları var. Cezalar konusunda sık sık çıkarılan vergi uzlaşmaları, affedilmeler de kayıtlılık meselesini olumsuz etkiliyor."
Kayıt dışı istihdamda bir de göz ardı edilen kısmi kayıt dışılık var. Çalışanların sosyal güvenlik kurumuna hiç bildirilmemesi dışında kısmi kayıt dışılıkta da çalışanın çalışma gün sayıları eksik bildiriliyor, ücretleri var olandan az gösteriliyor ve geri kalanı elden veriliyor.
Kaynak: AlJazeera Türkiye - Umay Aktaş Salma - Sibel Denizmen - Sevda Öztürk